خروج کاروان از کربلا/1
خانواده امام حسین(ع) را چون اسیران ترک و دیلم می‌بردند
بنابر نقل ابن اعثم و خوارزمی، مأموران عبیدالله بن زیاد، اسیران کربلا را از کوفه تا شام، بر محمل‌های بی‌پرده و بی‌پوشش، شهر به شهر و منزل به منزل بردند، آن‌گونه که اسیران (کافر) ترک و دیلم را می‌برده‌اند.(۱)
شیخ مفید، روایتی را نقل کرده که بر اساس آن، امام سجاد(ع) را با غل و زنجیر در میان اسرا می‌بردند.(۲)
در روایاتی منسوب به امام سجاد(ع)، شیوه رفتار مأموران عبیدالله بن زیاد نقل شده است.
بر این اساس، علی بن حسین(ع) را بر شتری لاغر و لَنگ که جهاز آن چوبی و بدون زیرانداز بوده، سوار کرده‌اند؛ در حالی که سر امام حسین(ع) بر نیزه، و زنان پشت سر، و نیزه‌ها گرداگرد آنها بودند. اگر اشکی از چشم یکی از آنها جاری می‌شد، با نیزه بر سرش می‌زدند، تا زمانی که وارد شام شدند.(۳)
📚منبع
(۱) کتاب الفتوح، ابن اعثم،، ج۵، ص۱۲۷؛ مقتل الحسین، خوارزمی، ج۲، ص۵۵
(۲) امالی، شیخ مفید، ص۳۲۱
(۳) الاقبال، سید بن طاووس، ج۳، ص۸۹
اسارت اهل بیت امام حسین(ع) و اعزام به شام
عبيدالله بن زياد پس از كسب تكليف از يزيد بن معاويه در خصوص اسرای كربلا، دستور اعزام آنها را به سوی شام صادر كرد. طبری می‌نويسد:
عبيدالله بن زياد دستور داد زنان و كودكان حسين(ع) را آماده كنند و دستور داد طوق آهنين به گردن علی بن حسين(ع) نهادند. سپس آنها را همراه محفز بن ثعلبه عايذی و شمر بن ذی الجوشن روانه كرد كه پيش يزيد بروند.(۱)
در اخبار الطوال نيز آمده است:
ابن زياد، علی بن حسين(ع) و زنانی كه همراهش بودند را با زحر بن قيس، محقن بن ثعلبه و شمر بن ذی الجوشن يزيد بن معاويه به شام فرستاد.(۲)
📚منبع
(۱) تاريخ الطبری، طبری، ج ۷، ص۳۰۷۲
(۲) اخبار الطوال، دينوری، ص ۳۰۵
زندانی کردن زنان خیام امام حسین(ع)
الأمالى للصدوق عن فاطمة بنت علىّ: إنَّ يَزيدَ لَعَنَهُ اللهُ أمَرَ بِنِساءِ الحُسَينِ(ع): «فَحُبِسنَ مَعَ عَلِىِّ بنِ الحُسَينِ(ع) فى مَحبِسٍ لا یَکُنُّهُم مِن حَرٍّو لاقَرٍّ، حَتّى تَقَشَّرَتُ وُجوهُهُم.»
امالى صدوق به نقل از فاطمه دختر امام علی(ع): «یزید که خدا لعنتش کند فرمان داد تا زنان خاندان حسین(ع) را با علی بن الحسین (زین العابدین)(ع) در بازداشت‌گاهی زندانی کنند که آنان را از گرما و سرما نگه نمی‌داشت تا آنجا که صورتشان پوست انداخت.»
📚منبع
أمالى، شیخ صدوق، ص٢٣١، ح٢٤٣
روضة الواعظين، فتال نیشابوری، ص٢١٢
بحارالأنوار، علامه مجلسی، ج٤٥، ص١٤٠
جسارت عبیدالله بن زیاد(لعنة الله علیه) به دهان مبارک امام حسین(علیه‌السلام)
قالَ هِشامُ بنُ مُحَمَّدٍ: لَمّا وُضِعَ الرَّأسُ بَينَ يَدَيِ ابنِ زِيادٍ ، قالَ لَهُ كاهِنُهُ: قُم فَضَع قَدَمَكَ عَلى فَمِ عَدُوِّكَ. فَقامَ فَوَضَعَ قَدَمَهُ عَلى فيهِ ، ثُمَّ قالَ لِزَيدِ بنِ أرقَمَ: كَيفَ تَرى؟ فَقالَ: وَاللّه ِ لَقَد رَأَيتُ رَسولَ اللّه ِ صلى الله عليه و آله واضِعا فاهُ حَيثُ وَضَعتُ قَدَمَكَ
هشام بن محمّد مى‌گويد: هنگامى‌كه سر [حسين عليه‌السلام ] را پيشِ روى ابن زياد گذاشتند، پيشگوى او به وى گفت : برخيز و پايت را بر دهان دشمنت بگذار!
ابن زياد، برخاست و پا بر دهان سرِ بريده گذاشت و به زيد بن اَرقَم گفت : چه نظرى دارى؟
گفت: به خدا سوگند پيامبر خدا صلى الله عليه و آله را ديدم كه دهانش را بر همان جايى نهاده كه تو پايت را نهاده‌اى.
📚منبع
تذكرة الخواصّ، سبط ابن جوزی، ص ٢٥٧
اهانت عبیدالله بن زیاد به سر امام حسین(ع) در کوفه
الأمالي للصدوق عن حاجب عبيد اللّه بن زياد: إنَّهُ لَمّا جيءَ بِرَأسِ الحُسَينِ عليه السلام أمَرَ فَوُضِعَ بَينَ يَدَيهِ في طَستٍ مِن ذَهَبٍ، وجَعَلَ يَضرِبُ بِقَضيبٍ في يَدِهِ عَلى ثَناياهُ، ويَقولُ: لَقَد أسرَعَ الشَّيبُ إلَيكَ يا أبا عَبدِ اللّه.
فَقالَ رَجُلٌ مِنَ القَومِ: مَه ! فَإِنّي رَأَيتُ رَسولَ اللّه ِ صلى الله عليه و آله يَلثِمُ حَيثُ تَضَعُ قَضيبَكَ. فَقالَ: يَومٌ بِيَومِ بَدرٍ.
الأمالى، صدوق ـ به نقل از دربان عبيد اللّه بن زياد ـ : هنگامى كه سر حسين(ع) آورده شد، فرمان داد كه آن را جلويش در تشتى از طلا گذاشتند و با چوب دستى‌اش شروع به زدن بر دندان‌هاى او كرد و مى‌گفت: اى ابا عبداللّه! زود پير شدى [و محاسنت سفيد گشت]!
مردى از قوم [حاضر در مجلس] گفت: دستْ نگه دار كه من ديدم پيامبر صلى الله عليه و آله دهان بر جايى مى‌نهاد كه تو چوب دستى‌ات را گذاشته‌اى.
ابن زياد گفت: روزى در برابر روز بَدر!
📚منبع
امالی، شیخ صدوق، ص ٢٢٩
روضة الواعظين، فتال نیشابوری، ص ٢١٠
بحار الأنوار، علامه مجلسی، ج ۴۵، ص ۱۵۴
سر مطهر امام حسین(ع)در مجلس ابن زياد
قَالَ حُمَيْدُ بْنُ مُسْلِمٍ: دَعَانِي عُمَرُ بْنُ سَعْدٍ فَسَرَّحَنِي إِلَى أَهْلِهِ لِأُبَشِّرَهُمْ بِفَتْحِ اللَّهِ عَلَيْهِ وَ بِعَافِيَتِهِ! فَأَقْبَلْتُ حَتَّى أَتَيْتُ أَهْلَهُ فَأَعْلَمْتُهُمْ بِذَلِكَ. [ثُمَّ وَجَدْتُ] ابْنَ زِيَادٍ قَدْ جَلَسَ وَ قَدْ قَدِمَ الْوَفْدُ [بِالرُّؤُوسِ] عَلَيْهِ.
حميد بن مسلم مى‌گويد: عمر بن سعد مرا خواست و نزد خانواده‌اش فرستاد تا پيروزى‌اى را كه خدا نصيبش كرده بود و سلامتى‌اش را به آنان مژده بدهم! از اين رو نزد خانواده‌اش رفتم و پيغام عمر بن سعد را به اطلاعشان رساندم.[آنگاه ديدم] ابن زياد جلوس كرده و فرستاده‌ها [با سرهاى كشته‌ها] بر او وارد مى‌شوند.
فَجَاءَتْ كِنْدَةُ بِثَلاَثَةَ عَشَرَ رَأْساً، وَ صَاحِبُهُمْ قَيْسُ بْنُ الْأَشْعَثِ، وَ جَاءَتْ هَوَازِنُ بِعِشْرِينَ رَأْساً وَ صَاحِبُهُمْ شِمْرُ بْنُ ذِي الْجَوْشَنِ، وَ جَاءَتْ تَمِيمٌ بِسَبْعَةَ عَشَرَ رَأْساً، وَ جَاءَتْ بَنُو أَسَدٍ بِسِتَّةِ أَرْؤُسٍ، وَ جَاءَتْ مَذْحِجٌ بِسَبْعَةِ أَرْؤُسٍ، وَ جَاءَ سَائِرُ الْجَيْشِ بِسَبْعَةِ أَرْؤُسٍ، فَذَلِكَ سَبْعُونَ رَأْساً.
قبيلۀ كنده با سيزده سر آمد، و قيس بن أشعث آنان را همراهى مى‌كرد، و هوازن با بيست سر وارد شد در حالى كه شمر بن ذى الجوشن مصاحبشان بود، قبيلۀ تميم با هفده سر، بنى أسد با شش سر و مذحج با هفت سر و بقيۀ سپاه با هفت سر آمدند كه [مجموعا] هفتاد سر بود.
فَأَدْخَلَهُمْ، وَ أَذَّنَ لِلنَّاسِ، فَدَخَلْتُ فِيمَنْ دَخَلَ، فَإِذَا رَأْسُ الْحُسَيْنِ [عَلَيْهِ السَّلاَمُ] مَوْضُوعٌ بَيْنَ يَدَيْهِ، وَ إِذَا هُوَ يَنْكُتُ بِقَضِيبٍ بَيْنَ ثَنِيَّتَيْهِ. فَلَمَّا رَآهُ زَيْدُ بْنُ أَرْقَمَ لاَ يَنْجُمُ عَنْ نَكْتِهِ بِالْقَضِيبِ، قَالَ لَهُ: اعْلُ بِهَذَا الْقَضِيبِ عَنْ هَاتَيْنِ الثَّنِيَّتَيْنِ، فَوَ الَّذِي لاَ إِلَهَ غَيْرُهُ لَقَدْ رَأَيْتُ شَفَتَيْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ عَلَى هَاتَيْنِ الشَّفَتَيْنِ يُقَبِّلُهُمَا! ثُمَّ انْفَضَخَ الشَّيْخُ يَبْكِي!
[ابن زياد] اجازۀ ورودشان را به قصر داد. آنان را وارد قصر كرد و به مردم إذن ورود داده شد. من در ميان واردين داخل [قصر] شدم،[ناگاه ديدم] سر حسين [عليه‌السّلام] پيش روى [ابن زياد] قرار گرفته، و با چوب‌دستى به بين دندان‌هاى ثنايايش مى‌زند. وقتى زيد بن ارقم آن [صحنه] را ديد نتوانست از چوب‌دستى زدن ابن زياد [به دندان‌هاى حسين] بگذرد.
گفت: اين چوب‌دستى را از آن دندان‌ها بردار! قسم به كسى كه الهى غير او نيست خودم ديدم دو لب رسول الله صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بر اين دو لب قرار گرفته و آن دو را مى‌بوسيد! بعد آن پير [زيد بن ارقم] به شدت گريست.
فَقَالَ لَهُ ابْنُ زِيَادٍ: أَبْكَى اللَّهُ عَيْنَيْكَ! فَوَ اللَّهِ لَوْ لاَ أَنَّكَ شَيْخٌ قَدْ خَرِفْتَ وَ ذَهَبَ عَقْلُكَ لَضَرَبْتُ عُنُقَكَ! فَنَهَضَ [زَيْدُ بْنُ أَرْقَمَ] فَخَرَجَ وَ هُوَ يَقُولُ:
مَلَّكَ عَبْدٌ عَبْداً، فَاتَّخَذَهُمْ تَلَداً! أَنْتُمْ يَا مَعْشَرَ الْعَرَبِ الْعَبِيدُ بَعْدَ الْيَوْمِ! قَتَلْتُمُ ابْنَ فَاطِمَةَ وَ أَمَّرْتُمُ ابْنَ مَرْجَانَةَ! فَهُوَ يَقْتُلُ خِيَارَكُمْ وَ يَسْتَعْبِدُ شِرَارَكُمْ، فَرَضِيتُمْ بِالذُّلِّ! فَبُعْداً لِمَنْ رَضِيَ بِالذُّلِّ!
فَلَمَّا خَرَجَ سَمِعْتُ النَّاسَ يَقُولُونَ: وَ اللَّهِ لَقَدْ قَالَ زَيْدُ بْنُ أَرْقَمَ قَوْلاً لَوْ سَمِعَهُ ابْنُ زِيَادٍ لَقَتَلَهُ!
ابن زياد گفت: خدا دو ديده‌ات را گريان بدارد! و الله اگر پير خرفتى كه عقلش زايل شده است نبودى، گردنت را مى‌زدم![زيد بن ارقم] برخاست و بيرون رفت.
در حالى كه مى‌گفت: برده‌اى، برده‌اى، را به شاهى گمارد، و او مردم را به بازيچه گرفت! شما اى جمعيت عرب بعد از امروز برده خواهيد شد! چرا كه پسر فاطمه را كشتيد و پسر مرجانه [ابن زياد] را حاكم كرديد! او بزرگانتان را خواهد كشت و اشرارتان را به بردگى خواهد گرفت، به ذلت و خوارى رضا داده‌ايد! دور باد كسى كه به خوارى و ذلت راضى شود!
وقتى بيرون رفت، شنيدم مردم مى‌گفتند: و الله زيد بن ارقم حرفى زد كه اگر ابن زياد مى‌شنيد او را مى‌كشت!
📚منبع
وقعه الطف، ابی مخنف، ، قرن ۲
سر مطهر همه شهدا را جدا کردند
البداية و النهاية: ما قُتِلَ قَتيلٌ إلَا احتَزّوا رَأسَهُ وحَمَلوهُ إلَى ابنِ زِيادٍ، ثُمَّ بَعَثَ بِهَا ابنُ زِيادٍ إلى يَزيدَ بنِ مُعاوِيَةَ إلَى الشّامِ.
هيچ شهيدى كشته نشد جز آن كه سرش را جدا كردند و آن را نزد ابن زياد آوردند. او هم آنها را براى يزيد بن معاويه در شام فرستاد.
📚منبع
البداية و النهاية، ابن کثیر، ج ٨، ص ١٩٠
جز زیبایی ندیدم
اسیران اهل بیت(ع) را بر عبیدالله بن زیاد وارد کردند زینب نگاهی به ابن زیاد کرد و نشست.
ابن زیاد گفت: این زن کیست (کیستی)؟ جوابی نداد. دوباره پرسید و زینب ساکت بود. یکی از حاضران گفت: این زینب دختر علی بن ابی طالب است. ابن زیاد گفت: شکر خدای را که شما را رسوا کرد و دروغتان را آشکار ساخت!
زینب علیهاالسلام فرمود: «شکر خدا که ما را به پیامبرش محمدصلی الله علیه وآله آبرو داد و در قرآنش به پاکی ما گواهی داد. رسوایی برای فاسق است و دروغ‌گویی برای انسان بدکار.»
ابن زیاد گفت: کار خدا را با برادر و خانواده‌ات چگونه دیدی؟
زینب علیهاالسلام فرمود: «جز زیبایی ندیدم. اینان گروهی بودند که خدا کشته‌شدن را برایشان مقدّر کرده بود و به محل مقرّر قدم گذاشتند.
خدا آن ها را با تو روبرو خواهد کرد و محاجّه و مخاصمه خواهید نمود. ببین آن روز، حق با کیست؟ مرگ بر تو ای فرزند مرجانه!»
ابن زیاد خشمگین شد و خواست زینب را بکشد ولی عمرو بن حریث گفت: این زن است و زنان را به سخنان‌شان مؤاخذه نمی‌کنند.
ابن زیاد گفت: ای زینب! خدا دلم را با کشتن حسین یاغی و سرکشان خانواده‌ات خنک کرد.
زینب علیهاالسلام فرمود: «به جانم سوگند که بزرگ مرا کشتی و ریشه و شاخه ما را بریدی. اگر به این کار، دلت خنک شده پس خوشحال باش.»
ابن زیاد گفت: این زن چه قدر با قافیه سخن می‌گوید، همان‌طور که پدرش شاعر و قافیه پرداز بود.
زینب فرمود: «ای ابن زیاد! زن را به این کارها چه؟ من به دنبال شعر و قافیه نیستم.»
آن گاه ابن زیاد رو به علی بن الحسین علیهم‌السلام کرد و گفت تو که هستی؟ فرمود: «علی فرزند حسین علیه‌السلام.»
ابن زیاد گفت: مگر خدا علی فرزند حسین علیه‌السلام را نکشت؟ امام ساکت شد و ابن زیاد گفت: چه شد، سخن نمی‌گویی؟ فرمود: «برادری داشتم که به او هم علی می‌گفتند و مردم او را کشتند – یا شماها او را کشتید – روز قیامت درباره او از شما بازخواست خواهد شد.»
ابن زیاد دوباره گفت: خدا او را کشت.
امام گفت: «خدا هنگام رسیدن اجل، جان را می‌گیرد و هیچ کس جز به فرمان او نمی‌میرد که این سرنوشتی معین است.»
📚 منبع
مقتل خوارزمی، جزءالثانی، ص ۲۰۳
خبر شهادت امام حسین(ع)، به پیامبر(ص)
(در مدینه) ام کلثوم در حالی که می‌گریست، وارد مسجد پیامبر شد و روی به قبر پیامبر کرد و گفت:«سلام برتو، ای جد بزرگوار من! خبر شهادت فرزندت حسین را برایت آورده ام.» ناله جانگداز بلندی از قبر مقدس رسول خدا صلی الله علیه و آله برخاست. مردم با شنیدن این ناله به شدت گریستند و ناله و شیون همه جا را گرفت. آن گاه علی بن حسین علیه‌السلام به زیارت قبر پیامبر صلی الله علیه و آله رفت و صورت بر قبر مطهر نهاد و گریست.
زینب علیهاالسلام دو طرف درِ مسجد را گرفت و شیون‌کنان فریاد زد: «یا جدّاه، خبر مرگ برادرم حسین را برایت آورده ام.» زینب هرگاه به علی بن الحسین علیه‌السلام نگاه می‌کرد، داغش تازه و غمش افزون می‌شد.
ام سلمه، همسر رسول خدا صلی الله علیه و آله، با شیشه‌ای در دست که تربت حسین علیه‌السلام در آن به خون مبدل شده بود، دست فاطمه، فرزند حسین علیه‌السلام، را گرفته بود و از حجره خود بیرون آمد.
اهل بیت وقتی ام سلمه و شیشه‌ی تربت را دیدند، صدا به گریه بلند کردند، ام سلمه را در آغوش گرفتند و بسیار گریستند.
📚منبع
الدمعة الساکبة، دهدشتی بهبهانی، ج ۵، ص ۱
شهادت جاثلیق نصرانی
در مقتل ابومخنف آمده:
جاثليق نصرانی گفت: يا يزيد اين سر بريده از كيست؟
گفت: سر يك خارجی است كه در زمين عراق بر ما خروج كرده و كشته شد.
پرسيد: نامش چيست؟
گفت: حسين بن علی.
پرسيد مادرش كيست؟
گفت: فاطمه زهرا دختر پيغمبر صلی الله عليه و آله
پرسيد: برای چه پسر دختر پيغمبر شما مستوجب قتل شده؟
يزيد پليد گفت: اهل عراق نامه‌ها به وی نوشته و او را طلبيدند تا خليفه و امام زمان خود سازند عامل من ابن زياد وی را كشت سر او را برای من فرستاد.
جاثليق گفت: پس تقصيرش چه بوده، اهل عراق او را خواستند و تكليف پسر پيغمبر كه كارش هدايت است آمده بود؛ وی را بی‌گناه كشته‌ايد اكنون ای يزيد اين سر را حالا از جلوی روی خود بردار و جسارت به اين سر مطهر مكن و الا خدا تو را هلاک خواهد نمود. زيرا الآن در ميان عبادت‌گاه خود بودم كه صدای رجفه شديدی شنيدم، نگاه به آسمان كردم ديدم مردی با صورت رخشان احسن من الشمس از آفتاب درخشان‌تر به زير آمد و مردمان نورانی صورت، همراه او بسيار بودند كه به زير آمدند. من از يكی از آنها پرسيدم كه اين بزرگوار كيست؟
گفت: «خاتم پيغمبران و مهتر بهتر رسولان و اين مردان نورانی پيغمبرانند از آدم صفی الله گرفته تا عيسی روح الله به جهت تعزيت پيغمبر خاتم آمده‌اند.»
يزيد از اين سخنان جاثليق به غضب درآمد و گفت: وای بر تو! آمده‌ای مرا از اضغاث و احلام خود خبر دهی به خدا اينقدر به شكم و پشتت می‌زنم تا بميری.
جاثليق گفت: چقدر بی‌حيایی!
من آمده‌ام به تو بگويم با پسر پيغمبر خود ظلم مكن، تو مرا تهديد می‌كنی؟! يزيد رو كرد به غلامان خود و گفت: بگيريد اين پير ترسا را!
غلامان آمدند گريبان جاثليق را گرفتند و شروع كردند با تازيانه بر سر و صورت آن بيچاره زدن، بقدری كه زار و ناتوان شد. پس جاثليق رو كرد به سر بريده امام حسين عليه‌السلام و گفت: «يا اباعبدالله در نزد جدّت محمد مصطفی صلی الله عليه و آله شهادت بده كه من شهادت دادم به وحدانيت خدا و اقرار كردم به رسالت جدّت محمد مصطفی صلی الله عليه و آله و شهادت می‌دهم كه پدرت علی عليه‌السلام اميرمؤمنان بود.»
يزيد از اين كلام جاثليق كه گفت: پدرت علی اميرالمؤمنين بود به غضب درآمد و گفت بزنيد.
دوباره شروع كردند آن بيچاره را تازيانه زدن؛ كه تمام اعضايش را درهم شكستند. پس جاثليق رو كرد به يزيد و گفت: بزن به خدا قسم كه می‌بينم رسول خدا را پيش روی من ايستاده، پيراهنی از نور و تاجی از طلا مرصع در دست دارد می فرمايد:
«اين قميص نور و اين تاج زرين مال تست كه بيایی و بپوشی و در بهشت رفيق من باشی، به جهت آنكه به اهل بيت من محبت كردی و در راه پسرم زجر كشيدی.»
ساعتی نگذشت كه جاثليق تازه مسلمان جان داد و از آلام راحت شد.
📚منبع
از مدینه تا مدینه، تاج لنگرودی، ص۹۲۴
نگاهی به ۲۰ منزلی که سر مبارک امام حسین(ع) در آنها توقف کرد
سید بن طاووس می‌گوید: چون یزید بن معاویه، نامه عبیدالله را دریافت کرد و بر مضمون آن اطلاع یافت، پاسخ آن نامه را فرستاد و به عبیدالله بن زیاد فرمان داد که سر امام حسین علیه‌السلام و سرهای یاران آن حضرت را به همراه زنان و کودکان به شام بفرستد.
ابن زیاد محفر بن ثعلبه را خواند و آن سرهای پاک و اهل بیت آن حضرت را به او سپرد، و او آنان را همانند اسیران کفار در حالی‌که اهالی شهرها به تماشای ایشان و سرهای مبارک میپرداختند، به شام برد. (۱)
امام محمد باقر(ع) فرموده است: «از پدرم علی‌بن‌الحسین علیه‌السلام پرسیدم که چگونه او را از کوفه به شام حرکت دادند؟!»
فرمود: «مرا بر شتری که عریان بود و جهاز نداشت سوار کردند و سر مقدس پدرم حسین علیه‌السلام را بر نیزهای نصب کرده بودند و زنان ما را پشت سر من بر قاطرهائی که زیراندازی نداشت سوار کردند، و اطراف و پشت سر ما را گروهی با نیزه احاطه کرده بودند، و چون یکی از ما می‌گریست با نیزه به سر او می‌زدند! تا آنکه وارد دمشق شدیم.» (۲)
در این نوشتار به بیان منازلی که اهل بیت(ع) بین کوفه تا شام بر آنها گذشتند و حوادث و اتفاقاتی که در این مسیر بر آنان گذشت، میپردازیم:
ترتیب منازلی که اهل بیت در آن منازل فرود آمدند و یا بر آنها گذشتند درست معلوم نیست و در مصادر معتبر نیامده است و در بیشتر آنها کیفیت مسافرت ایشان مذکور نیست و ابن اثیر در کامل بعضی را ذکر کرده و در مقتل ابی مخنف هر یک را مرتبا نوشته است.
۱ _ منزل اول
در اولین منزلی که در آن مأموران ابن‌زیاد که حامل سر مبارک امام حسین علیه‌السلام بودند، از مرکب‌های خود فرود آمدند، مشغول می گساری و عشرت شدند، ناگهان دستی از دیوار پدیدار شد و با قلمی از آهن این چند بیتی را با خون بر دیوار نوشت:
اترجو امة” قتلت حسینا” / شفاعة جده یوم الحساب (۳)
با مشاهده این صحنه عجیب، آنان برخاسته و آن سر مقدس را ترک کرده و پا به فرار گذاشتند، و سپس بازگشتند. (۴)
و ابن حجر در صواعق به همین کیفیت مطلب فوق را نقل کرده است. (۵) و باز می‌گوید که: این شعر را ۳۰۰ سال قبل از بعثت خاتم النبیین(ص) بر سنگی نوشته یافتند، و نیز در یکی از کنیسههای رومیان این اشعار نوشته شده بود و کس ندانست در چه زمانی نوشته شده است؟! (۶)
و سلیمان بن یسار گفته است: سنگی را یافتند که بر آن نوشته شده بود: «لا بد ان ترد القیامة فاطمه و قمیصها بدم الحسین ملطخ ویل لمن شفعاؤه خصمائه و الصور فی یوم القیامة ینقخ.» (۷)
۲ _ تکریت (۸)
در کامل بهائی آمده است: چون سر امام حسین علیه‌السلام را از کوفه بیرون آوردند، مأموران ابن زیاد از قبایل عرب بیمناک بودند که شاید هنوز قدری از غیرت دینی که در ایشان باقی مانده، آنان را وادارد که سر امام علیه‌السلام را از دست ایشان بگیرند، از این روی، دور از جاده اصلی، و از بیراهه حرکت میکردند!
ابومخنف نقل کرده است که: سر مقدس را از شرق «حصاصه» (۹) برده و از «تکریت» گذشتند و والی آنجا را از ورود خود آگاه کردند، او افراد بسیاری را با پرچم به استقبال آنان روانه کرد! و اگر کسی از صاحب سر سؤال می‌کرد، می‌گفتند: خارجی است! (۱۰)
مردی نصرانی که آن سر را دیده و آن پاسخ را شنیده بود، با خود گفت: این چنین نیست که میگویند، این سر حسین بن علی فرزند فاطمه است و من خود در کوفه بودم که او را شهید کردند؛ سایر نصرانیان از این واقعه آگاه شدند و به تعظیم و اجلال آن حضرت ناقوس‌ها را شکستند و گفتند: خداوندا! از شومی و عصیان این قوم که فرزند پیغمبر خود را کشتهاند، به تو پناه میبریم.
کوفیان چون این حال را مشاهده کردند راه بیابان را در پیش گرفته و از آنجا کوچ کردند! (۱۱)
۳ _ مشهد النقطه
حاملان سر مقدس در اثنای راه به این مکان رسیدند و سر مقدس را بر روی سنگ بزرگی که آنجا بود نهادند، ناگهان قطرهای خون از آن سر مقدس بر آن سنگ چکید و پس از آن هر ساله در روز عاشورا از آن سنگ خون میجوشید! و مردم از اطراف بر گرد آن صخره اجتماع میکردند و مجلس عزا و ماتم برای امام حسین علیه‌السلام برپا میداشتند.
و آن صخره تا ایام عبدالملک بن مروان بجای بود، و او دستور داد که آن سنگ را از آنجا منتقل کردند! و دیگر معلوم نشد که آن را کجا بردند! ولی مردم، بنای یادبودی در محل آن سنگ احداث کردند و بارگاهی بر روی آن قرار دادند و آنجا را «نقطه» یا «مشهد النقطه» نامیدند. (۱۲)
۴ _ وادی النخله (۱۳)
شب را در «وادی النخله» فرود آمدند و در طول شب صدای نوحه جنیان را می‌شنیدند (۱۴):
نساء الجن یبکین من الحزن شجیات / و اسعدن بنوح للنساء الهاشمیات
و یندبن حسینا عظمت تلک الرزیات / و یلطمن خدودا” کالدنانیر نقیات
و یلبسن ثیاب السود بعد القصبیات (۱۵)؛ (۱۶)
۵ _ موصل
صبحگاه از راهی دیگر، قصد «کحیل» (۱۷) کرده جانب «جهینه» (۱۸) را در پیش گرفتند و والی «موصل» (۱۹) را از ورود خود باخبر ساختند، وی دستور داد شهر را زینت کرده و گروهی را به بیرون از شهر فرستاد!
مردم گفتند: بدون تردید، این سر حسین بن علی علیه‌السلام است که او را خارجی گویند! چهار هزار کس، آماده جنگ شدند تا سر مطهر را از آنان بستانند و زیارتگاهی برپا کنند و والی خود را از دم شمشیر بگذارنند؛ به روایتی گفتند:
«تبا” لقوم کفروا بعد ایمانهم اضلالة بعد هدی؟ ام شک بعد یقین ؟» (۲۰)
مأموران چون از قصد مردم باخبر شدند مسیر خود را تغییر داده و به قصد «تل اعفر» (۲۱) و «جبل سنجار» (۲۲) حرکت کردند تا در «نصیبین» منزل گزیدند. (۲۳)
۶ _ نصیبین (۲۴)
و چون به «نصیبین» رسیدند، منصور بن الیاس به آراستن شهر دستور داد! و آینهها را در کار آرایش بکار بردند! و کسی که سر مقدس امام علیه‌السلام با او بود، خواست که وارد شهر شود، ولی اسب او فرمان او را نبرد، اسب دیگر آوردند، آن اسب نیز اطاعت نکرد! تا چند اسب عوض کردند، ناگاه سر مطهر را دیدند که بر روی زمین است!
ابراهیم موصلی، آن سر مقدس را برداشت و نیک در آن نگریست تا اینکه آن را شناخت و آنها را ملامت کرد، اهل شهر چون این صحنه را مشاهده کردند، آن سر مقدس را از وی گرفته و او را کشتند و سر مطهر را در بیرون شهر گذاردند و به درون شهر نبردند! و گویا بعدها همانجا که سر شریف افتاده بود زیارتگاه شد. (۲۵)
و در قمقام زخار آمده است: در اینجا سر امام را به مردم نشان دادند! زینب کبری علیهاالسلام از مشاهده آن صحنه جان‌خراش، طاقت از دست داد و این ابیات را زمزمه کرد:
«انشهر مابین البریة عنوة و والدنا اوحی الیه جلیل کفرتم برب العرش ثم نبیه کان لم یجئکم فی الزمان رسول لحاکم اله العرش یا شر امة لکم فی لظی یوم المعاد عویل.» (۲۶)؛ (۲۷)
۷ _ عین الورده (۲۸)
کاروان، بامدادان به «عین الورده» رسید و والی آنجا را خبر کردند، او و اهل آن شهر پذیرفتند که آن سرها در شهر بگردانند، و مقرر شد که از باب اربعین داخل گردند، سر منور را در میدان شهر بر نیزه کردند، و از نیم‌روز تا عصر در معرض تماشای مردم قرار دادند، گروهی شادمانی میکردند که سر خارجی است، و جمعی گریان بودند.
۸_ رقه (۲۹)
آنگاه مأموران ابن زیاد، سر امام حسین علیه‌السلام و سایر شهدا را از «عین الورده» حرکت دادند و طی طریق کردند تا به «رقه» رسیدند.
۹_ جوسق (۳۰)
هنگامی‌که کاروان از «رقه» عبور کردند، بر مکانی به نام «جوسق» وارد شدند و از آنجا نیز حرکت کرده و بسوی فرات ره سپردند تا به نزدیکی‌های «بسر» (۳۱) رسیدند و از این مکان به والی «حلب» نامه‌ای نوشتند و آنان را از جریان کار خود آگاه ساختند و شب را در «دعوات» و یا در «حلب» بسر بردند!
۱۰_ دعوات (۳۲)
مأموران چون به نزدیک «دعوات» رسیدند، نامه‌ای به والی آنجا نوشته که: ما سر حسین را با خود آوردهایم.
او چون بر مضمون نامه آگاه شد، دستور داد تا در بوق‌ها و کرناها بدمند و خود نیز برای استقبال از شهر بیرون آمد، سپس سر مقدس امام را بر نیزه زده و از دروازهای که آن را اربعین مینامیدند وارد نموده و در یکی از میدان‌های شهر آن سر مطهر را از ظهر تا عصر در معرض تماشای مردم قرار دادند، در این شهر نیز گروهی گریان بودند و جماعتی شادی میکردند و می‌گفتند: این سر خارجی است که بر یزید خروج کرده است!
پس شب در آنجا ماندند، و صبح به طرف «حلب» حرکت کردند. علی بن الحسین علیه‌السلام در آن هنگام گریست و این شعر را خواند:
«لیت شعری هل عاقل فی الدیاجی / بات من فجعة الزمان یناجی
انا نجل الامام ما بال حقی / ضائع بین عصبة الاعلاج» (۳۳)؛ (۳۴)
۱۱_ حلب
در سمت غربی «حلب» کوهی است که آن را «جبل جوشن» مینامند و از آن مس استخراج کرده و به سایر شهرها میفرستادند، و گویند از آن هنگام که خاندان و اهل بیت حسین بن علی علیه‌السلام را بدانجا عبور افتاد، آن معدن از بین رفت، زیرا یکی از همسران امام حسین علیه‌السلام در دامنه ان کوه، فرزند خود را سقط کرد.
نوشتهاند که: او از اهالی آن معدن آب و نان خواست ولی آنان مضایقه کرده و دشنام دادند! او آنان را نفرین کرد و پس از آن دیگر کسی از آن کوه سود نبرد. و در قسمت جنوب آن کوه، موضعی است که آن را «مشهد السقط» و «مسجد الدکَه» مینامند، و نام آن فرزند سقط شده، محسن بن حسین علیه‌السلام است. (۳۵)
۱۲_ قنسرین (۳۶)
نطنزی در خصائص نقل کرده است که: مأموران ابن زیاد، به‌همراه سر امام حسین علیه‌السلام در منزلی به نام «قنسرین» فرود آمدند، مرد راهبی از صومعه خود بیرون آمد و مشاهده کرد که از آن سر مقدس نوری بسوی آسمان ساطع است!
راهب به نزد حاملان سر آمد و ۱۰ هزار درهم به آنان داد و آن سر مقدس را گرفت و به صومعه برد، پس صدائی شنید که هاتفی میگفت: «خوشا به حال تو! و خوشا به حال آنکه حرمت این سر را شناخت.»
راهب سر برداشت و گفت: یا رب! بحق عیسی، این سر مقدس را اجازه فرما که با من سخن بگوید:
در این هنگام آن سر مقدس به سخن آمده فرمود: «ای راهب! چه میخواهی؟!»
راهب گفت: تو کیستی؟!
آن سر مقدس فرمود: «انا ابن محمد المصطفی و انا ابن علی المرتضی و انا ابن فاطمة الزهراء، انا المقتول بکربلا، انا المظلوم، انا العطشان!» و بعد از این جملات سکوت کرد.
آن راهب صورت بر صورت آن حضرت نهاد و گفت: صورت از صورتت بر نمی‌دارم تا اینکه بگویی که شفیع من خواهی بود در روز قیامت.
باز آن سر مقدس به سخن در آمد و گفت: «به دین جدَم محمد باز گرد.»
پس راهب گفت: «اشهد ان لا اله الا الله و اشهد انَ محمَد رسول الله» پس آن حضرت شفاعت او را قبول کرد.
چون آن گروه صبح کردند، آن سر مقدس را از راهب گرفته و حرکت کردند، و هنگامی‌که به میان وادی رسیدند دیدند که آن ۱۰ هزار درهم به سنگ مبدل شده است. (۳۷) (بحار الانوار ۴۵/۳۰۳)
در صواعق المحرم ۲۳۱ این جریان را به این شکل نقل کرده است:
راهب در دیر خود، آن سر مقدس را دید که نوری از آن ساطع است پس به نزد آن لشکر و نگاه‌بانان آمده و گفت: از کجا آمدهاید؟ گفتند: از عراق، با حسین جنگ کردهایم! راهب گفت: با پسر دختر پیغمبر و فرزند پسر عم رسول و پیغمبر خودتان؟ گفتند: آری! گفت: وای بر شما! اگر عسیی بن مریم را فرزندی بود ما او را برچشمان خود مینشاندیم! از شما تقاضایی دارم! گفتند: چیست؟ گفت: به امیر خود بگوئید، ۱۰ هزار درهم نزد من است که از پدرانم به ارث بردهام آن را از من بگیرد و این سر مقدس را تا هنگام رفتن از این جا در اختیار من بگذارد.
آنان جریان را به امیر خود گفتند و او موافقت کرد و درهم‌ها را گرفت و سر مقدس را به او سپرد. راهب، آن سر مقدس را به مشک و کافور، معطر کرد و در پارچه‌ای قرار داد و در دامن خود نهاد و زار زار گریست تا هنگام رفتن، آن راهب به سر مقدس گفت: فردای قیامت مرا نزد جدت شفاعت کن و من به یگانگی خدا و رسالت محمد شهادت داده و مسلمان شدم.
آنگاه به آن لشکر گفت: من میخواهم با امیر شما صحبت کنم پس نزدیک او آمد و گفت: تو را به خدا و بحق محمد سوگند می‌دهم آنچه با این سر مقدس تاکنون کردهاید، دیگر مکنید! و این سر مقدس را از صندوق بیرون نیاورید! امیر گفت: چنین خواهیم کرد! پس سر را به آنها تسلیم کرد و خود از دیر به زیر آمد و به یکی از کوهستان‌ها برای عبادت رفت ولی آنان با آن سر مقدس همانند گذشته عمل کردند! و چون به دمشق نزدیک شدند دیدند که آن درهم‌ها تبدیل به خزف شده است! و هر یک جانب آن نوشته شده (و لا تسحبن)
۱۳_ معرة النعمان (۳۸)
چون حاملان سر به «معرة النعمان» رسیدند، اهالی آنجا به آنان خدمت کرده و خوراک و نوشیدنی در اختیار آنان قرار دادند و پاسی از روز را در آنجا ماندند و از آنجا رهسپار «شیزر» شدند.
۱۴_ شیزر (۳۹)
چون به «شیزر» رسیدند، پیرمردی گفت: این سر که به آنان همراه است، سر حسین بن علی است. اهالی آنجا با هم سوگند خوردند که به هیچ روی، آنان را به منطقه خود راه ندهند، لذا آنان بدون آنکه در آنجا توقف کنند، به حرکت خود ادامه دادند تا به «کفر طالب» رسیدند.
۱۵_ کفر طالب (۴۰)
اهالی آنجا نیز درها را به روی آنان بستند و حاملان آن سر مقدس، هر چه از آنان آب طلب کردند، گفتند: به شما آب نمی‌دهیم، چرا که حسین و اصحاب او را تشنه شهید کردهاید.
۱۶_ سیبور (۴۱)
آنان به‌ناچار از «کفر طالب» کوچ کرده و به «سیبور» رسیدند. از حضرت امام سجاد علیه‌السلام در این منزل نیز شعری چند نقل کرده‌اند.
پیرمردی از هواداران عثمان، مردان «سیبور» را گرد آورده و گفت: زینهار! فتنه مکنید، راه دهید تا مانند دیگر شهرها از اینجا بگذرند! جوانان امتناع کردند، پل ارتباطی آن منطقه را خراب کردند و سلاح بر گرفته آماه جنگ شدند. از طرفین تنی چند کشته شدند. ام کلثوم علیهاالسلام دعا نمود که خداوند ارزاق آنها را ارزان و آبشان را گوارا سازد و شر ستمگران را از آنان باز دارد.
از امام سجاد علیه‌السلام نقل شده که اشعاری را در «سیبور» خوانده است که از آن جمله این بیت است:
«آل الرسول علی الاقتاب عاریة / و آل مروان یسری تحتهم نجب» (۴۲)
۱۷_ حماة (۴۳)
از «سیبور» رهسپار «حماة» شدند، در آنجا نیز دروازهها را بر روی آنان بستند و از ورودشان به آنجا جلوگیری کردند. (۴۴)
۱۸_ حمص (۴۵)
به ناگزیر، از «حماة» گذشته تا به «حمص» رسیدند، والی آنجا را از ورود خود آگاه ساختند و از او خواستند تا به «حمص» وارد شوند، ولی در آنجا نیز با مقاومت مردم روبرو شدند، و با پرتاب سنگ از آنان پذیرایی کردند تا تنی چند از مأموران را کشتند. آنان مسیر خود را تغییر دادند تا از دروازه شرقی شهر در آیند! آن دروازه را نیز بستند و گفتند:
«لا کفر بعد ایمان و لا ضلال بعد هدی» هرگز اجازه نخواهیم داد که سر مبارک امام را وارد این شهر کنید، و حاملان آن سر مقدس ار از آنجا دور کردند و آنان به جانب «بعلبک» حرکت کردند.
۱۹_ بعلبک (۴۵)
چون حاملان سر مقدس امام علیه‌السلام به «بلعبک» رسیدند، والی آنجا را از ورود خود باخبر ساختند، و او اهالی آنجا را به پیشواز فرستاد در حالی که پرچم‌هایی را با خود حمل میکردند و فرزندان خود را به تماشای اسیران آورده بودند! (۴۶)
و در بحار آمده است که: ام کلثوم علیهاالسلام گفت: «اباد الله خضراتهم و لا اعذب الله شرابهم و لا رفع الله ایدی الظلمة عنهم!» (۴۷)
چون علی بن الحسین علیه‌السلام این کلمات را شنید، گریست و فرمود:
«و هو الزمان فلا تفنی عجائبه / من الکرام و ما تهدی مصائبه
یا لیت شعری الی کم ذا تجاذبنا / فنونه و ترانا لم نجاذبه
یسری بنا فوق اقتاب بلا وطا / و سائق العیس یحمی عنه غاربه
کاننا من اساری الروم بینهم / کان ما قاله المختار کاذبه
کفرتم برسول الله و یحکم / فکنتم مثل ما ضلت مذاهبه» (۴۸)؛ (۴۹)
کوفیان آن شب را در «بعلبک» خفتند و بامدادان به راه افتادند و شبانگاه در نزدیکی صومعه راهبی فرود آمدند و در آنجا منزل نمودند. (۵۰)
انبیاء و سر مطهر
ابن لهیعه می‌گوید: طواف خانه خدا میکردم که ناگهان مردی را دیدم که پرده خانه را گرفته و می‌گوید: اللهم اغفر لی و لا اراک فاعلا؛ خدآیا مرا بیامرز هر چند میدانم که از گناهی که کردهام، نخواهی گذشت!
به او گفتم: ای بنده خدا! بترس و چنین (با خدا) سخن مگوی! که اگر گناهان تو بشماره دانههای باران و برگ درختان هم باشد، خداوند تو را ببخشاید که او آمرزنده مهربان است.
گفت: نزدیک من آی تا داستان خود را برای تو بگویم.
نزدیک او رفتم، گفت: ابن‌زیاد مرا با ۵۰ نفر به‌همراه سر مطهر امام حسین علیه‌السلام به شام فرستاد و ما را عادت چنین بود که چون در منطقهای فرود میآمدیم، آن سر مقدس را در صندوقی مینهادیم و در اطراف آن نشسته و شراب میخوردیم!! یکی از شب‌ها، همراهان من شراب نوشیدند و مست شدند ولی من آن شب شراب ننوشیدم، تاریک شب همه جا را گرفت و نیمه شب فرا رسید، نور شدیدی را مشاهده کردم و گویا درهای آسمان را دیدم که گشوده شد!
حضرت آدم، نوح، ابراهیم، اسماعیل، اسحاق، محمَد مصطفی صلی اللَه علیه و آله و سلَم و جبرئیل امین با گروهی از فرشتگان به زمین آمدند، ابتدا جبرئیل نزدیک صندوق آمد و سر مقدس امام را بیرون آورد و در آغوش گرفت و بوسید و پیامبران نیز چنین کردند، و چون نوبت به رسول خدا(ص) رسید بشدت گریست و پیامبران علیهم‌السلام به او تسلیت گفتند، سپس جبرئیل عرض کرد:
«یا رسول الله! حکم باری تعالی چنین است که هر چه درباره این امت فرمان دهی، اطاعت کنم! اگر خواهی زمین را بلرزانم و همان‌گونه که با قوم لوط رفتار کردیم، با اینان نیز چنین کنم!»
پیامبر صلَی اللَه علیه و آله و سلم فرمود: «نمی‌خواهم که کیفر اینان در این جهان باشد، که مرا با اینان در پیشگاه عدل خداوندی موقفی دیگر است و در روز رستاخیز با آنان دشمنی خواهم کرد.»
آنگاه دیدم که فرشتگان بسوی ما هجوم آوردند تا ما را بکشند، من فریاد کردم که: الامان! الامان! یا رسول الله!
پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «اذهب لا عفر الله لک؛ برو که خدا تو را نیامرزد.» (۵۱)
۲۰_ دمشق
به هرحال اهل بیت رسول اکرم(ص) را همراه سرهای نورانی و پاک به طرف «دمشق» آوردند، چون نزدیک دروازه دمشق رسیدند، ام کلثوم علیهاالسلام، شمر لعنة الله علیه را صدا زد و فرمود: «ما را از دروازهای وارد دمشق کنید که مردم کمتر اجتماع کرده باشند و سرها را از میان محمل‌ها دور کنید تا نظر مردم به آنان جلب شده به نوامیس رسول خدا(ص) نگاه نکنند.»
شمر ملعون کاملا بر خلاف خواست ام کلثوم علیهاالسلام عمل کرد و کاروان اهل بیت را در روز اول ماه صفر (۵۲) از دروازه ساعات (۵۳) – که برای ورود کاروان تزیین شده بود و مردم زیادی در آنجا اجتماع کرده بودند – وارد شهر دمشق کرد، و اهل بیت عصمت علیهم‌السلام و سرهای مقدس را در این دروازه نگاه داشت تا در معرض تماشای مردم قرار گیرند، سپس آنان را در نزدیکی درب مسجد جامع دمشق، در جایگاهی که اسیران را نگاه میدارند، نگاه داشت!! (۵۴)
در بعضی از نقلها آمده است که: اهل بیت را سه روز در این دروازه نگاه داشتند.
۱_ مشهور بر سر زبان‌ها، زجر بن قیس(با جیم) است ولی صحیح، زحر بن قیس میباشد.
۲_ بعید نیست همان‌گونه که عمر بن سعد سر امام حسین علیه‌السلام را زودتر از اهل بیت و در همان روز عاشورا به کوفه فرستاد، عبیدالله نیز قبل از اعزام اهل بیت به شام، ابتدا سر، مقدس امام حسین علیه‌السلام را به نزد یزید فرستاده و بعد از آن اهل بیت را با سایر سرها روانه شام کرده باشد، همان‌گونه که از نقل شیخ مفید استفاده میشود و زندانی‌کردن اهل بیت که طبری و دیگران نقل آن را تأیید کرده‌اند، صحت این مطلب را تأیید می‌کند.
۳_ تاریخ طبری ۵/۲۳۲؛ ارشاد شیخ مفید ۲/۱۱۸
همچنین نقل شده است که عبیدالله بن زیاد پس از آنکه سر مبارک امام را برای یزید فرستاد، دستور داد تا بانوان و کودکان آن حضرت برای سفر به شام آماده شوند و فرمان داد تا بر گردن علی بن الحسین علیه‌السلام زنجیر نهادند و مجفر بن ثعلبه و شمر بن ذی الجوشن را به دنبال آنان روانه کرد، تا رفتند و به آن گروهی که سر امام را برده بودند رسیدند و علی بن الحسین علیه‌السلام با کسی سخن نگفت تا به دمشق رسید.(ارشاد شیخ مفید ۲/۱۱۹)
و در ضبط ارشاد مجفر بن ثعلبه (با جیم) آمده و در بعضی نقلها مخفر (با خاء) و در بعضی محفر (با حاء) ذکر شده است.
و از این نقل چنین استفاده میشود که سر مقدس امام را عبیدالله قبل از اهل بیت به شام فرستاده است و این همان چیزی است که قبلا نیز بدان اشاره کردیم.
📚منبع
(۱) لهوف، سید بن طاووس، ۷۱
(۲) بحار الانوار، علامه مجلسی، ۴۵/۱۴۵
(۳) آیا امتی که حسین را کشتند امید شفاعت جد او را دارند در روز حساب ؟!
(۴) بحارالانوار، علامه مجلسی، ۴۵/۳۰۵
(۵) صواعق المحرقه، ابن حجر هیتمی، ۱۹۲
(۶) قمقام زخار، حاج فرهاد میرزا، ۵۴۴؛ بحارالانوار، علامه مجلسی، ۴۵/۲۳۶ از طبری نقل کرده است که حاملان سر مقدس امام، در اولین منزل که به شام میرفتند صدای نوحه فرشتگان را شنیدند: «ای کسانی که به نادانی خود، حسین را کشتید! بشارت باد شما را عذاب و شکنجه؛ همه اهل آسمان شما را نفرین کنند از پیامبر و فرشته و دیگر طوایف؛ شما بر زبان سلیمان و موسی و عیسی صاحب انجیل لعنت شدهاید.»
(۷) بی گمان فاطمه علیهاالسلام در روز محشر خواهد آمد در حالی که پیراهن او به خون حسین آغشته است؛ وای بر کسی که شفیعان او دشمنانش باشند، هنگامی‌که روز قیامت در صور دمیده شود.
(۸) تکریت بلدهای است بین بغداد و موصل، به بغداد نزدیک‌تر است و فاصله آن تا بغداد ۳۰ فرسخ میباشد و در غرب دجله واقع شده است. (مراصد الاطلاع ۱/۲۶۸)
(۹) حصاصه قریهای است نزدیک قصر ابن هبیره و از نواحی کوفه است. (معجم البلدان ۲/۲۶۳)
(۱۰) از این نقل چنین بر میآید که حاملان سر از معرفی سر مقدس امام علیه‌السلام بیم داشتند، لذا امام علیه‌السلام را خارجی یعنی کسی که بر یزید خروج کرده معرفی میکردند.
(۱۱) قمقام زخار، حاج فرهاد میرزا، ۲/۵۴۷
(۱۲) مقتل الحسین، مقرم، ۳۴۶
(۱۳) وادی النخله، مکانی را به این نام در معجم البلدان و دیگر کتب نیافتم، ولی در مراصد الاطلاع موضعی به نام نخلا ذکر کرده است که از نواحی موصل شرقیه نزدیک خازر است و شاید مراد از وادی النخله آن باشد. (مراصد اطلاع ۳/۱۳۶۳)
(۱۴) قمقار زخار، حاج فرهاد میرزا، ۲/۵۴۸
(۱۵) زنان جن از غصه و حزن میگریند، و برای زنان هاشمی نوحه مینمایند؛ بر حسین و بزرگی این مصیبت‌ها ندبه میکنند و بر چهره خود لطمه میزنند؛ و جامههای سیاه بعد از لباس‌های کتانی در بر میکنند.
(۱۶) بحار الانوار، علامه مجلسی، ۴۵/۲۳۶
(۱۷) کحیل: شهر بزرگی بوده در کنار دجله و بالاتر از تکریت و در سمت غربی آن واقع شده است، ولی اکنون اثری از این شهر نیست. (معجم البلدان ۴/۴۳۹)
(۱۸) جهینه، به ضم جیم؛ منطقهای است از نواحی موصل که در کنار دجله قرار گرفته و تا موصل یک منزل راه است. (مراصد الاطلاع ۱/۳۶۳)
(۱۹) موصل: شهر مشهور و قدیمی است که در کنار دجله قرار گرفته و در وسط آن شهر، قبر جرجیس پیامبر است. (مراصد الاطلاع ۳/۱۳۳۳)
(۲۰) وای بر گروهی که بعد از ایمان کافر شدند، آیا گمراهی بعد از هدایت و شک پس از یقین ؟!
(۲۱) یتل اعفر، بعضی آن را تل یعفر میگویند، و آن قلعهای است بین سنجار و موصل، و در آن رودخانهای جاری است. (مراصد الاطلاع ۱/۲۶۸)
(۲۲) سنجار: شهر مشهوری است از نواحی جزیره، که در کنار کوهی واقع است و از آنجا تا موصل سه روز راه است و تا نصیبین نیز همین اندازه. (قمقام زخار ۵۵۱)
(۲۳) قمقام زخار، حاج فرهاد میرزا، ۵۴۸
(۲۴) نصیبین: شهر آبادی است از بلاد جزیره، که در مسیر قافله‌هایی که از موصل به شام میروند قرار گرفته، و از موصل تا بدانجا شش روز راه است. (معجم البلدان ۵/۲۸۸)
(۲۵) نفس المهموم، شیخ عباس قمی، ۴۲۶
(۲۶) به ستم، ما شهره بین خلائق شویم در حالی که پرودگار جلیل وحی بر جد ما میفرستاد؛ شما به خدای عرش و پیامبر او کافر شدید گویا که پیامبری در این زمان نیامده است؛ ای بدترین امت! شما را خدای عرش لعنت کند که شما را در زبانه آتش روز معاد فغان و فریادی است.
(۲۷) قمقام زخار، حاج فرهاد میرزا، ۵۴۸
(۲۸ )عین الورده: شهر مشهوری است از شهرهای جزیره، که بین حران و نصیبین واقع شده است و تا نصیبین ۱۵ فرسخ فاصله دارد، و واقعه عین الورد که بین توابین و شامیان رخ داد، در این منطقه اتفاق افتاده است. (نفس المهموم ۵۶۶؛ معجم البلدان ۴/۱۸۰)
(۲۹) رقه اسم شهری است مشهور در کنار شط فرات، و از بلاد جزیره محسوب میشود و تا حران سه روز راه است. (مراصد الاطلاع ۲/۶۲۶)
(۳۰) جوسق، به مکان‌های بسیاری اطلاق میشود، قریه بزرگی از توابع بغداد و قریهای از قریههای نهروان و به قریهای از نواحی مصر و به قریهای از قریههای ری و به قلعهای در ری نیز اطلاق میشود. (مراصد الاطلاع ۱/۳۵۸)
(۳۱) بسر – بضم باء و سکون سین – قریه است در شام از اراضی دمشق محسوب میشود و در آنجا مزاری است که گفته شده قبر یسع است. (مراصد الاطلاع ۱/۱۹۶)
(۳۲) در معاجم، موضعی را به این عنوان یعنی «دعوات» نیافتم، ولی در کتب، مقتل از آن نام برده شده است.
(۳۳) ای کاش میدانستم که شخص خردمندی هست که در ظلمت‌ها بیتوته کند و از سختی‌های زمان زمزمه نماید؛ من فرزند امام هستم، چه شده است که حق من ضایع شود بین این گروه کفار.»
(۳۴) الدمعة الساکبة، بهبهانی، ۵/۶۵
(۳۵) قمقام زخار، حاج فرهاد میرزا، ۲/۵۴۹
(۳۶) قنسرین شهری است در شام بین حلب و حمص واقع شده است، و کوهی در آنجا وجود دارد که میگویند قبر حضرت صالح پیامبر در آنجاست و در آن آثار پای شتر دیده میشود. (معجم البلدان ۴/۴۰۳)
(۳۷) (الله غافلا” عما یعمل الظالمون) و بر جانب دیگر آیه (و سیعلم الذین ظلموا ای منقلب ینقلبون) نفش گردیده است.
(۳۸) معرة النعمان: موضعی است بین حماة و حلب، و به نام نعمان بن بشیر انصاری نام‌گذاری شده است چون یکی از فرزندان او در آنجا مدفون است، و گفته شده که قبر یوشع بن نون علیه‌السلام در آنجاست، ولی صحیح آن است که قبر او در «نابلس» است. (معجم البلدان ۵/۱۶۵)
(۳۹) شیزر: منطقهای است در شام، که در نزدیکی مغزه قرار دارد و از آنجا تا حماة یک روز راه است. (مراصد الاطلاع ۲/۸۲۶)
(۴۰) کفر طالب: شهری است بین مغزه و شهر حلب، در منطقهای قرار گرفته که آب آشامیدنی آن بوسیله آب باران که در جای مخصوصی جمع‌آوری می‌گردد تأمین میشود. (معجم البلدان ۴/۴۷۰)
(۴۱) سیبور را با این نام در معاجم بلدان نیافتم ولی مقتل نویسان آن را از جمله منازل بین راه شام ذکر کرده‌اند. (ریاض الاحزان ۸۳)
(۴۲) آل پیامبر بر شتران بی‌جهاز سوار شوند، و آل مروان سوار بر مرکب‌های نجیب شوند ؟ (الدمعة الساکبة ۵/۶۷)
(۴۳) حماة بن فتح: شهر بزرگ و دارای خیرات زیاد بوده و بازارها و اطراف آن را دیواری محکم احاطه نموده است، فاصله آن تا شهر حمص یک روز راه و تا دمشق برای قافلهها پنچ روز مسافت بوده است. (معجم البلدان ۲/۳۰۰)
(۴۴) در ریاض الاحزان از یکی از کتب مقاتل روایت کرده است که مؤلف آن گفته است: به سفر حج رفتم تا به حماة رسیدم، در باغستان‌های آنجا مسجدی بود که آن را «مسجد العین» می‌گفتند، وارد مسجد شدم، در یکی از ساختمان‌های آن پردهای از دیوار آویخته دیدم، آن را کنار زدم، سنگی دیدم که در دیوار مورب کار گذاشته شده بود و نشانه گردن در آن دیدم! و بر آن خون خشک شدهای مشاهده کردم، از یکی از خادمان مسجد پرسیدم که: آن سنگ و نشانه گردن و آن خون منجمد چیست ؟! گفت: این سنگ، جای سر مبارک حسین بن علی است که وقتی آن را به دمشق می‌بردند، بر این سنگ نهاده بودند. (ریاض الاحزان ۸۳)
(۴۵) حمص: شهر بزرگی است بین دمشق و حلب، و درکنارش قعلهای که بر تلی قرار دارد. و در حمص قبر خالد بن ولید و پسرش عبدالرحمن و عیاض بن غنم است. (مراصد الاطلاع ۱/۴۲۵)
(۴۶) بعلبک، شهری است قدیمی که تا دمشق سه روز راه است، و در این شهر بناهای عجیب و آثار عظیمی وجود دارد و قصرهایی پر استوانه ازسنگ که در دنیا نظیر ندارد. (مراصد الاطلاع ۱/۲۰۷)
(۴۷) قمقام زخار، حاج فرهاد میرزا، ۵۵۰
(۴۸) خداوند عمران و آبادانی آنها را نابود و آب آنها را شیرین نگرداند و دست ستمگران را از سر آنها کوتاه نکند.
(۴۹)این، همان زمان است که شگفتی‌هایش از نظر بزرگان پایانپذیر نیست و مصائب آن نامشخص است؛ ای کاش میدانستم که مشغلههای زمان تا به کجا ما را به دنبال خود میکشاند و میبینی که ما او را به خود نمی‌کشانیم؛ ما را بر شتران عریان و بی‌جهاز در هر شهر و دیاری میگردانند و کسانی از دنبال، دارندگان مهار شتران را حمایت میکنند ؛ گویا ما در میان آنان چون اسیران رومیان و گویا آنچه را پیامبر بیان فرموده است، نادرست بود!، وای بر شما، نسبت به رسول خدا کفران پیشه کردید و شمایان به گم کرده راهی میمانید که راهها را نمی‌شناسد.»
(۵۰) واقعه راهب و شمردن زر و گرفتن سر مطهر را در این مرحله مینویسند و میگویند: چون این کرامات را دیدند، سخت ترسیدند و با شتاب به حرکت خود ادامه دادند تا به دمشق رسیدند.
(۵۱) لهوف، سید بن طاووس، ۷۲
(۵۲) صاحب کتاب کامل بهائی و ابوریحان بیرونی در الاثار الباقیه و کفعمی در مصباح، تاریخ ورود اهل بیت را به شام در روز اول ماه صفر نوشتهاند. (مقتل الحسین مقرم ۳۴۸)
(۵۳) وجه تسمیه این دروازه به «باب الساعات» این بوده است که در آنجا صورت حیواناتی را از نحاس درست کرده بودند و نطمی در آن ایجاد شده بود که ساعات روز را تعیین می‌کرد. و در مقتل خوارزمی آمده است که: اهل البیت را از باب توما وارد دمشق کرده‌اند و آثار دروازه توما هم اکنون در دمشق موجود است. (مقتل الحسین مقرم ۳۴۸)
(۵۴) لهوف، سید بن طاووس، ۷۳
کتاب قصّه کربلا، علی نظری منفرد
